معرفی تفسیر اضواء البیان

شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن
مؤلف: محمدامین بن محمد مختار جکنی شنقیطی
تولد: ۱۳۰۵ ق
وفات: ۱۳۹۳ ق
مذهب: مالکی سلفی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۳۸۲–۱۳۸۶ق
تعداد مجلدات: ۱۰ جلد
مشخصات نشر: بیروت، عالم الکتب، ۱۳۸۲ق، ۱۰ جلد، قطع وزیری. چاپ مجدد و افست: قاهره، مکتبة ابن تیمیه، چاپ اول، ۱۴۰۸ق، ۹ مجلد، قطع وزیری. البته چاپ های دیگری از سوی داراحیاء التراث العربی (۱۴۱۷ق) در پنج جلد و دار الفکر (۱۴۱۵ق) ۹ جلد و دار الکتب العلمیه (۱۴۱۶ق) در ده جلد نشر یافته است.

معرفی مفسر و تفسیر

شنقیطی از علما و مفسران موریتانی الاصل ساکن حجاز و مدرس و واعظ مسجد نبوی بوده است که این تفسیر را منطبق با مزاق آن کشور یعنی مذهب سلفیه به نگارش در آورده و قهرا مورد توجه مجامع سیاسی و فرهنگی آن دیار واقع شده و همواره او و تفسیرش مورد تجلیل و تکریم قرآن پژوهان آن دیار قرار گرفته است.
 
اضواء البیان، از جهت نسبت به مؤلف، تفسیر ناتمامی شناخته می شود؛ زیرا تا جلد هفتم - آخر سوره مجادله - نگارش مؤلف است و بقیه را شاگرد مؤلف به نام عطیه محمد سالم بر اساس اسلوب و دیدگاه مفسر تکمیل کرده است که نه جلد میشود و جلد دهم آن در حقیقت ارتباطی به تفسیر ندارد؛ دیگر نگارش های شنقیطی به صورت رساله و جزوه های مختصر و در زمینه پژوهش های قرآنی است که ضمیمه این تفسیر شده است. موضوعات این رساله ها عبارتند از: «ناسخ و منسوخ»، «دفع ایهام اضطراب عن آی الکتاب»، «منع جواز المجاز عن المنزل».
 
روش مفسر، آن گونه که از نام تفسیر استفاده می شود، تفسیر قرآن به قرآن است. یعنی در تبیین مطالب، همواره از آیات دیگر استفاده میکند. البته روش او به این معنا نیست که از منابع دیگر استفاده نمی برد و از روایات سود نمی جوید، آن گونه که برخی از قرآنیون به آن قائل هستند، یا علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره آن سخن می گوید. اتفاقا او عنایت ویژه به روایات در دفاع از عقاید اهل ظاهر و حدیث دارد.
 
در تفسیر، به جای روش معمول که شامل شرح مفردات و ارائه قرائت ها و بحث های ادبی است، وی به تبیین محتوای آیات همت می گمارد. بحث های فقهی و کلامی را به گستردگی با یاد کرد همه اقوال و آراء مذهب های چهارگانه اهل سنت با مقایسه و نقد و انتخاب رأیی خاص، می آورد. با تعصبی ویژه از عقاید سلفیه دفاع میکند و عقاید شیعه و بقیه اهل سنت را مورد حمله قرار میدهد.
 
همچنین بحث های موضوعی مستقل متناسب با آیه در تفسیر به فراوانی عنوان شده است. برای تفاسیر پیشین از سلف، منزلت قائل است، از این رو مرجع بخشی از اقوال تفسیری و فقهی و احیانا کلامی وی، مفسران نامدار اخل سنت مانند طبری و قرطبی است. در این راستا منابع اقوال خود را یاد می کند.
 
از نکات جالب این تفسیر، بحث های پردامنه مقدماتی این دانش در آغاز کتاب، در زمینه زبان شناسی و قواعد لفظی مرتبط با قواعد تفسیر است.
 
از جمله این مباحث، سخن درباره انواع بیان در قرآن است. مثلا بیان های مجمل قرآن را به چند قسم تقسیم می کند: اجمالی که به خاطر اشتراک لفظی حاصل شده است؛ بیان هایی که در آن پرسشی شده و در جای دیگر پاسخ آن آمده، که در این زمینه برای هر کدام مثالی را ذکر میکند و توضیحاتی در خور بحث می آورد و قواعدی در فهم آنها در می افکند که مراجعه به آن برای هر علاقه مند به قواعد تفسیر و تطبیق آن ضروری است.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 61-59